محمد اسماعیل )حقانی(غوری

Transkript

1 ارزش و ق ت زند علمای اسال م ی تألیف: عبدالفتاح ابوغده تهیه وترتیب: محمد اسماعیل )حقانی(غوری

2

3 بس م اهلل ارل حم ن ارل حی م فهرست مطالب پیشگفتار مقدمه ارزش وقت نزد علمای اسالم بگو به آفتاب تا بایستد تا با تو سخن بگویم حجة االسالم امام غزالی خلیل بن احمد شیخ امام النحاة سیبویه میگفت: سنگینترین ساعتها در زندگی من ساعتی است که مشغول خوردنم 41 ابویوسف قاضی القضاة و ناشر مذهب امام اعظم در حال احتضار هم به فکر مسایلی علمی بوده است: 41 ابوعلی ابن سینا دانشمند بزرگ و طبیب عالیقدر: امام محمد بن حسن شیبانی دانشآموز امام اعظم شب نمیخوابید مگر اندکی: عصام بلخی موقعی که در حضور استاد قلمش شکست یک قلم را به یک دینار طال خرید تا از درس استاد محروم نشود: محمد بن سالم بیکندی به آواز بلند گفت: قلم را به یک دینار طال میخرم: دانشمند محدث کبیر ع بید بن یعیش سی سال خواهرش لقمه را به دهن او میگذاشت تا حدیث را بنویسد: 04 دانشمند بزرگ در علم حدیث یحیی بن معین به شیخش گفت: از ب ر )حفظ( امالء نما که میترسم دوباره تو را نبینم: بیان مسألهای که میان یحیی بن معین و شیخ او محمد بن الفضل پیش آمد: حرص جاحظ و فتح بن خاقان و اسماعیل قاضی بر علم: ابن سحنون کنیزش شام او را لقمه به لقمه به دهنش مینهاد و او مشغول تألیف بود و خبر نداشت: 01 ثعلب نحوی قبول دعوت میکرد به شرط این که وقت برای مطالعهی کتابش به او بدهند: 01 شیخ المفسرین ابن جریر طبری نمیگذاشت لحظهای از وقتش بدون فایده بگذرد و تصمیم گرفته بود تفسیر قرآن را در سی هزار ورق بنویسد: ابن جریر چگونه اوقات و اعمال خود را تنظیم مینمود ابن الخیاط نحوی در کوچه و راه هم مشغول مطالعه بود و گاه بیخبر به گودال میافتاد: 01 حاکم شهید ابوالفضل مروزی با کسانی که به دیدارش میآمدند سخن نمیگفت چرا که مشغول تألیف بود: 01 تألیفات بسیار امام محدث حافظ ابن شاهین: منذر مروانی نحوی لقب»المذاکرة«یافت به سبب شدت تعلق او به مذاکره در نحو: 01 ابونعیم اصفهانی در کوچه و راه نیز کتاب بر او میخواندند: ابوریحان بیرونی موقعی که در حال جانکندن بود مسألهای در میراث میآموخت: 22 سلیمرازی یا نسخه برداری میکرد یا درس میداد یا میخواند یا تالوت قرآن مینمود: 24 خطیب بغدادی ح یت موقعی که در کوچه راه میرفت کتاب به دستش بود و مطالعه میکرد: 24 امام الحرمین خوراک و خوابش اضطراری بود نه عادی: یعقوب نجیرمی در حال راه رفتن کتابش را مطالعه میکرد: ابن عقیل و ابن الجوزی در حفظ وقت در غایت و منتهای کوشا بودهاند که لحظهای بیهوده نگذرانند: 20 عبدالغنی مقدسی و محافظت بر اوقاتش و تنظیم آنها... 14

4 2 کسی که در علوم متعدد معروف به امام است: امام ابن س کین ه و حفظ وقت و تنظیم و پرکردن آن به اعمال شایسته: مجدالدین ابوالبرکات عبدالسالم بن عبدهللا بن تیمیة الحرانی الحنبلی: امام حافظ عبدالعظیم منذری به دست خود نود مجلد نوشت و هفتصد جزء از تألیف غیر خودش: 11 ابن مالک یا نماز میخواند یا قرآن تالوت میکرد یا کتاب مینوشت و یا مطالعه میکرد: 11 امام نووی دو سال پهلوی خود را بر زمین ننهاد: طبیب ابن النفیس امامی است در طب و فقه و حفظ وقت: شیخ ابن تیمیه به سبب حفظ وقت بعد از خود کتابهایی به یادگار گذارد که بیشمار است: 12 عالمه ابوالثناء شمس الدین اصفهانی خیلی اندک میخورد تا وقتش با رفتن به مستراح ضایع نشود: 14 ش وکانی در روز و ش سیبی زده درس داشت: آلوسی تألیف خود را در شب مینوشت و در سیزده درس به طالب میآموخت: عبدالحی ل کن وی در جوانی در عمر 21 سالگی درگذشت اما 442 تألیف بعد از خود به یادگار گذاشت: تألیفات دانشمندان پیشین داللت میدهد بر این که قدر وقت را میدانستهاند: ائمه و پیشوایانی که تألیف بسیار نمودند ابن جریر بزرگترین مؤلف در اسالم است ابوبکر باقالنی شب نمیخوابید تا این که سی و پنج ورق تألیف خودش را بنویسد:. 12 تألیفات بسیار ابن ا یب الدنیا و ابن عساکر و ابن شاهین: تألیفات بسیار ابن ح زم و ابن ا یب حاتم رازی: تألیفات بسیار حاکم نیسابوری: تألیف بسیار امام ابوالحسن اشعری: تألیفات بسیار بیه یق و ابن تیمیه و ابن القیم: تألیفات بسیار محمد بن سحنون مالکی: تألیفات بسیار ابوبکر ابن العربی معافری: تألیفات بسیار ابوجعفر طحاوی: تألیفات بسیار ابوعبیده و ابن سریج و ابن حبیب اندلسی: تألیفات بزرگ گروهی از علمای پیشین: اکنون بیان واقع: قال عبدالفتاح: هذه كلمة عجلي بشأن المكثرین من التألیف غیر محررة وال مستوفاة. كتبها العالمة الحجوي رحمه هللا تعالى استطرادا بدون تتبع واستقراء بمناسبة ذكره كثرة مؤلفات اإلمام ابن جریر الطبري. 22 مراعات حفظ وقت عمر را طوالنی میکند و بر آثار خیر میافزاید: سخنانی از گروهی از تابعین راجع به داناتری س ل ف از خ ل ف ابن عساکر بلندهمتی ابن عساکرو پهناوری شهرها و قصباتی که برای مالقات اساتید به آن جاها سفر نمود: 21 ابن عساکر مسموعات خود را به کسی سپرده بود تا برایش بیاورد: تأخیر نمود و ابن عساکر از این تاخیر ناراحت بود تا این که باو رسید: تقسیمبندی هر کاری برای وقت مناسب آن از اسباب کامیابی است بیان بهترین وقت و محل برای حفظکردن مستحببودن دوری از جاهای پرهیاهو به هنگام حفظکردن: خوب است که انسان وقتی احساس خستگی و مالل نمود خود را فریب دهد:... 21

5 22 فهرست مطالب 3 عواملی که خستگی را از بین میبرد و خواب و سستی را میراند: الزم است رعایتکردن اصل األه م فاأله م و مقدمداشتن م هم بر غیر مهم: یادکردن گروهی از دانشمندان که پنجاه تألیف تا صد تألیف یا بیشتر داشتند 64 بیان چیزهایی که بر وقتیابی و استفاده از آن کمک میکنند طالب علم باید خوراک و خواب و استراحتش به قدر ضرورت باشد: ابوالوفا ابن عقیل فرمود تا میتوانم از وقت خوراکم کم میکنم: آنچه از وقت فوت شد بر نمیگردد: سستی رفیق بدی است و آسایش و تن آسایی نتیجهاش پشیمانی است: بیان مهمترین کاری که بر غنیمتشمردن وقت کمک میکند: وقت یعنی حیات وقت یعنی عمر و زندگی حفصه دختر سیرین خواهر محمد بن سیرین فرمود: وقت کار ایام جوانی است:.. 21 امام احمد فرمود: شباب و جوانی را به چیزی شباهت میدهم که در آستینم بود و افتاد: امروزه میان دانشآموزان کسالت عقلی شیوع دارد: آلوسی پسرزادهی آلوسی مفسر و حرص شدید او بر درس و علم: انسان در بزرگسالی از سن جوانی و کودکی مشغولتر و ناتوانتر میشود: تو الا بالی مباش که نه به کار دنیا بیایی و نه به کار آخرت: مقالهی احمد امین در حفظ وقت و اثرهای ضایعکردن وقت: وقت حیات است و زندگی و وقت گرانبهاتر از طالست: منابع... defineret Fejl! Bogmærke er ikke

6 پیشگفتار الحمد هلل رب العالمین. إن الحمد هلل نحمده ونستعینه ونستغفره ونشكره ونشهد أن ال اله إال هللا وحده ال شريك له إله الحق ورب العالمین. وأشهد أن سیدنا محمدا عبده ورسوله ونعوذ باهلل من شرور أنفسنا وسیئات أعمالنا من يهده هللا فال مضل له ومن يضلل فال هادي له. اللهم صل وسلم وبارك على سیدنا محمد وآله الطاهرين وصحبه أجمعین. به دنبال کتابی میگشتم در بارهی اهمیت وقت و اعتقاد به این که وقت همان زندگی است وقتی کتاب»قیمة الززمن عنزد العلماء«تألیف عالمهی فاضل شیخ عبدالفتاح ابوغده پیدا کردم بسیار خوشحال شدم گویی دنیا را به دست آورده باشم. وقتی شروع به بررسی و مطالعهی آن کتاب نمودم دیدم که مؤلف عالمهی آن- خداوند او را غریق رحمت و خشنوودی خود قرار دهد و به بهشت فردوس خود درآورد- در تألیف و نگارش این کتاب به امانت نقل و رعایت ادب در حق علماء و توضیح عبارات و اخالص در کار کامال وفا نموده است آنگاه بوده نیز به ترجمنه و شنرح آن و بع نی افزودههنای مواسن مبادرت نمودم تا نوشتههای مؤلف فاضل آن روشنتر گردد. بوابراین مطالبی که در این کتاب میخوانیم از موبع دانش مؤلف بزرگوار و به قلم ایشان تحریر یافته است که بودهی داعی کوشیدهام تا با صداقت و امانت بیآن که از دایرهی مطال کتاب خارج شوم آن را ترجمه و تشریح کوم. از این روی همنهی ف ل این کتاب متعلق به آن مرحوم است و بوده توها مترجم و شارح نوشتههای آن فاضل هستم. إ» ن أريد إال اإلصالح ما استطعت وما توفیقي إال باهلل علیه توكلت وإلیه أنیب. والحمد هلل تعالى أوال وآخرا وصلى هللا على سیدنا محمد وآله وصحبه ومن وااله«. محمد علی بن عبدالرحمن سلطان العلماء به درخواست جوان اهل کوگ حاج محمود سرپرست جزاه اهلل تعالی خیرا.

7 مقدمه بسم هللا الرحمن الرحیم الحمد هلل رب العالمین والصالة والسالم على سیدنا محمد وآله وصحبه والتابعین. إن الحمد هلل نحمده ونستعینه ونستغفره ونشكره ونعوذ باهلل من شرور أنفسنا وسیئات أعمالنا من يهده هللا فال مضل له ومن يضلل فال هادي له ونشهد أن ال إله إال هللا وحده ال شريك له ونشهد أن محمدا عبده ورسوله اللهم صل على سیدنا محمد وعلى آل سیدنا محمد كما صلیت على إبراهیم وعلى آل إبراهیم وبارك على محمد وآل محمد كما باركت على إبراهیم وعلى آل إبراهیم في العالمین إنك حمید مجید. بعد از سپاس و ستایش بیشمار پروردگار عالمینان و درود و سنالم بیشنمار بنر حبین رب العنالمین المبعنو رحمزة للعالمین شفیع المذنبین محمد خاتم األنبیاء والمرسلین وآله الطاهرین وصحابته أجمعین. یکی از دوستان از ایوجان درخواست نمود کتابی در خصوص وقت شواسی بوویسم دیدم دانشمودان ما ابیات و اشعاری دلانگیز در این خصوص گفتهاند و در سیرت بزرگان ما اهمیت دادن به وقت مشهور و مشهود است. و همه از آینات کنالم اهلل مجید و بیانات سید االولین واآلخرین اقتباس نمودهاند. در آیهی 12 سورهی انعام آمده است:.»خدای متعال ش را )مایة( آرامش و خورشید و ماه را )وسیلة( حساب )زمان( قنرار داده اسنت«. پینا پیآمندن شن و روز و تشکیلدادن هفته و ماه و سال به وسیلهی خورشید و ماه انجام میگیرد. بوابراین هیچ کس حق ضایعکردن وقت ندارد برای این که عمر آدمی از همین ش هم به شمار است. و روز حاصل میشود و همان گونه که روز و ش به شمار است ن ف سی که انسان میکشند و نفس آخر است که پایان عمر را اعالم میدارد و موقعی که همه چیز در دنیا به حساب است و حتی ن ف س همه به شمار است آیا نباید مراق در سننننورهی انعننننام فرمننننود: وقت بود و نگذاشت هیچ لحظه و ن ف سی بیهوده بگذرد آفتاب و ماه را برای به دستدادن حساب آفرید: گنردش شن و روز گذشت هفته ماه و سال پیدایش فصول چهارگانه بهار و تابستان و پاییز و زمستان نتیجنهی گنردش خورشنید و مناه است. این دو گواه صدق اعمال ملتهای گذشته و حال و آیوده هستود اگر زبان قال ندارند زبان حالشان گوینای حنواد روزگارند. در سورهی انعام از حساب زمان که به آفریوش خورشید و ماه بستگی دارد صحبت فرمود. و در سورهی النرحمن فرمود: حساب موظم )دقیق( در حرکتود«. یعوی:»خورشید و مناه بنه

8 6 مثال آن مثال ساعتی است که به دست میبودیم و ساعات شبانه روز از آن میفهمیم خنود سناعت هنم از روی دقنت و حساب آفریده شده است تا بتواند حساب به دست بدهد و آنچه بر همه ظاهر و آشکار است گردش خورشید و ماه است که لحظهای توقف ندارند و از روز خلقت تا روز قیامت به گردش خود ادامه میدهود. خدای متعال در آیهی 40 سورهی الوحل میفرماید:»وش و روز را وخورشید وماه را برای شما مسخر کرد وستارگان )نیز( به فرمان او مسخر هستود بیتردید در این نشانهای است برای گروهی که خرد میورزند«. و در آیهی 20 تا 21 سورهی ابراهیم میفرماید:.»اهلل )همان( کسی است که آسمانها وزمین را آفرید واز آسمان آبی )گوارا( نازل کرد پس بنا آن )آب( مینوه هنای )گونناگون( را برای روزی شما ( از زمین( بیرون آورد وکشتی )ها( را برای شما مسخر گرداند تا به فرمان او در دریا روان باشد ونهرها را )نیز( برای شما مسخر گرداند. وخورشید وماه را که پیوسته در گردش اند برای شما مسنخر سناخت وشن و روز را )نینز( بنرای شنما مسنخر گرداند. و از هرچه از او خواستید به شما ارزانی داشت واگر )بخواهید( نعمنت )هنای( اهلل را بشنمارید نمنی توانیند آن را بشنمارید بیشک انسان ستمگری نا سپاس است«. انسان از آب باران و کشت زمین انواع استفاده را مینماید و از کشتیها در حمل مال التجاره انواع استفاده را مینماید و از رودهای آب برای آشامیدن و زراعت انواع استفاده را مینماید و از ش و روز چه فایدهها میبرد کار و کاسبی در روز و ش است و فراگرفتن علوم در روز و ش است و آسایش و خواب راحت در روز و ش است و انواع مسافرتهای سودمود در روز و ش است کس روزی و والدت و وفات در روز و ش است وقتی که انسان از همهی آنچه یاد شد استفاده میبرد صحیح است اگر بگوییم همهی اینها در فرمان آدمی هستود و خدا از ف ل و کرمش به آدمیان آنچه میخواهود عطا فرمود زن و فرزند و خویش و پیوند و کارگزار و کارمود همه در روز و ش مشغول خدمت آدمی هستود اما این آدمی است که همهی خوبیها را فراموش میکود و روی از طاعت خدا میگرداند واقعا که آدم بسیار ستمگر و ناسپاس و کفرانکوودهی نعمتهای آفریدگار است. و در آیهی 20 سورهی الفرقان میفرماید:.

9 7 و روز را در پی یکدیگر قرار داد برای کسی که بخواهد متذکر شنود ینا بخواهند شنکر گنزاری»و او )همان( کسی است که ش کود«. را جابنران غفلت نمود در روز بتوانند غفلنت شن و روز را به دنبال هم قرار داد تا اگر کسی در ش خدای متعال ش و روز هنردو وقنت طاعنت و نکوکناری و غفلت روز را جبران نماید ش نماید و اگر کسی در روز غفلت نمود در ش سپاسگزاری هستود آنان که با ایمان و بیدار و هوشیارند نمیگذارند لحظهای از وقتشان بیهوده بگذرد ش هایشان مطالعه و عبادت و نیکوکاری و خیر عام و به دستآوردن رضای خداست. ایوان غفلت برای خود روا نمیدارند و کوشششنان اینن است که ش شان بهتر از روز و روزشان بهتر از ش باشد و به قول سعدی /: ش مردان خدا روز جهان افروز است روشوان را به حقیقت ش ظلمانی نیست اما آنانی که همتشان ضعیف است و نیاز به یادآوری دارند و میخواهود که راه سپاسگزاری بگیرند باید از ت ع اقا شن و روز درس عبرت بگیرند و نگزارند که غفلت و سستی بر آنان چیره شود در روز بکوشود کنه روزشنان بهتنر از ش شنان باشد. و ش شان بهتر از روزشان باشد. به قول سعدی که روحش شاد باد: ابنننر و بننناد و م نننه و خورشنننید و فلنننک در کارنننند همنننه از بهنننر تنننو سرگشنننته و فرمنننان بانننردار تننا تننو نننانی بننه کننف آری و بننه غفلننت نخننوری شنننرن انصننناد نباشننند کنننه تنننو فرمنننان نبنننری همان طور که گفته شد: شننن منننردان خننندا روز جهنننان افنننروز اسنننت روشنننوان را بنننه حقیقنننت شننن ظلمنننانی نیسنننت برای این هر لحظه از عمر را غویمت میشمارند و اجنازه نخواهوند داد کنه لحظنهای از عمرشنان بیهنوده تلنف شنود و مسلمانان وقتی ضعف و زبونیشان شروع شد که وقت شواسی را کوار گذاشتود و برای وقت قیمتی قائل نشدند. و در آیهی 22 سورهی فاطر میفرماید:.»آیا آن قدر شما را عمر ندادیم که پود گیرندگان در آن پود گیرند! وهشدار دهوده )نیز( به سراغ شما آمد! پس )طعنم عنذاب را( بچشید که برای ستمکاران هیچ یاوری نیست«. بسیاری از مردم نمیدانود که طول عمر مایهی اتمام حاج ت است و کسی که به عمر شصت سالگی رسید و به راه نیامد بر خود اتمام حاج ت نموده است و پواه میبریم به خدا از این که طول عمر برایمان مایهی نوگ و اتمام حجت باشد. از آیات قرآن قسمتی که برای داللت بر اهمیت وقت بود آوردیم. اکوون آیاتی میآوریم که داللت بر قسمخوردن بر وقت دارد و اهمیت آن را میرساند:

10 8 مثل: آیهی 42 سورهی انشقاق: سوگود میخورم«. آیهی 41 سورهی التکویر: هوگامی که بدمد«. و آیهی 21 سورهی المدثر: هوگامی که روشن شود«. و آیهی 4 و 0 سورهی الفجر:»سوگود به صبح وبه شبهای دهگانه )ذیحجه«. و آیهی 0 سورهی اللیل: هوگامی که آشکار شود«. آیهی 4 سورهی ال حی: و آیهی 42 سورهی التکویر:»پس به شفق»وسوگود به صبح»وبه صبح هوگامی که )تاریکی اش کاسته شود به( پشت کود«. و آیهی 0 سورهی ال حی: که آرام گیرد«. و آیهی 42 سورهی االنشقاق: وآنچه را فرو می پوشد«.»سوگود به آغاز روز«.»وسوگود به روز»وسوگود به ش»وسوگود به ش هوگامی»وسوگود به ش برای این که وقتی ش کوه و بیابان و درخت و جانوران همه را در تاریکی خود قرار داد مثل این اسنت کنه همنه را در خود جمع کرده باشد. و آیهی 22 سورهی المدثر: پش کود«. و آیهی 4 سورهی اللیل: که )همه چیز را( بپوشاند«. و آیهی 4 سنورهی العصنر:»وبه ش هوگامی که»سوگود به ش هوگامی»سوگود به عصر. که انسان در )خسران و( زیان است«. مگر مردمنی کنه دارای اینن خصنلتها بودنند: ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند و همدیگر را بر پایداری بر حق و بر پایداری بر صبر و شنکیبایی در راه احقناق حنق سفارش دادند همهی مردم در راه زیانکاری هستود برای این که در مقابل هر چیزی که به دست میآورند قسمتی از وقنت خود یعوی قسمتی از عمر خود را میپردازند و این ایمان است و نکوکاری و حقجویی و صبر بر آن است که عمر انسان را

11 9 به عاقبت خیر میرساند و انسان را بهرهمود و سربلود و نیکبخت میسازد در همهی این آیات قسم بر و قنت بنود. قسنم بنر اوقات ش و روز بود تا انسان قدر وقت را بداند و همه کاری کود که فرجام کار او نیکبختنی دنینا و آخنرت و نیکونامی و سربلودی باشد. چه راست گفت شاعر: ینننننننناد داری کننننننننه وقننننننننت زادن تننننننننو همنننننه خوننننندان بودنننننند و تنننننو گرینننننان آن چونننننان زی کنننننه وقنننننت رفنننننتن تنننننو همنننننه گرینننننان باودنننننند و تنننننو خوننننندان در این دنیا سرمایهی آدمی عامر اوست و عمر از مال و ماه و هفته و روز و ساعت و دقیقه و ن ف س تشکیل یافته است. و همین نفس که چون به سیوه میرود مام د حیات است و چون از ذهن برون آید مفرح ذات اسنت همنین نفنس پاینه و مایهی عمر آدمی است و خوشا به حال کسی که در هر ن ف سی سپاسی برای خدای متعال بگوید و در همه عمر زبان او به یاد خدا ت ر باشد. ا لغ ر ض : آثار زندگی نقشی است کز ما بناز مانند کنننه هسنننتی را نمنننیبیوم بقنننایی مگننر صنناحبدلی روزی بننه رحمننت کونند در حننق ایننن مسننکین دعننایی و همانگونه که عمر آدمی وقت اوست هرچنه در دنینا هسنت وقتبوندی شنده اسنت. نمیبیونی کنه عبنادات همنهاش وقتگذاری شده است. نماز فرض به وقت صبح و ظهر و عصر و مغرب و عشاء وقتگذاری شده است. نماز جمعه در وقت ظهر میباشد و نماز اداء و ق اء به حساب وقت آن میباشد. نماز ساو ت مانود نماز ضحی و قبیله و بعدیهی فرض و نماز وتر و نماز تهجد و نماز تراویح و نماز طل بناران و نمناز کسود و خسود همه اینها دارای وقت معین است. برای اخراج زکات وقتی معین است. برای روزه وقتی معین است. و برای عمره و حج هم وقتی معین است. و همچونان که عبادات همه دارای وقت معین است در معامالت نیز از روی وقت ترتی شده است مگر نه سن بلوغ معین شده اسنت مگر نه سن تمییز و سن رشد همه به سال و ماه تعینین شنده اسنت سنالهای درس از ابتندایی و راهومنایی و دبیرسنتان و دانشکده همه به سال و ماه تعیینشده است سن ازدواج مدت بقاء حمل در شکم مادر مدت شیرخوارگی و زمان طفولینت و خردسالی اینها همه به سال و ماه تعیینشده است. کارمودان با مزد ماهیانه و بازاریان با قرارداد سالیانه و کارگردان با منزد روزانه خالصه کارها همه از روی وقت میباشد با این حال چگونه معقول است که انسان عاقل عمر خود را بیهوده بربناد دهد و روز باز پسین و دم مرگ و به درود زندگی با دستی تهی و بدون توشه از این جهان برود. آن افرادی کنه نامشنان در صفحات تاریخ میدرخشد همه افرادی هستود که یک لحظه هم نگذاشتهاند وقتشان بدون نتیجه از دست بنرود و در بنین

12 01 ملتها ملتی ترقی مینماید که وقت جوانانش همه در جد و جهد و نکوکاری و شایستهکاری و پیوند ش به روز برای جلو افتادن در صوایع و اقتصاد صرد شود و آن مردمی که غیر از خوردن و خوابیدن کاری دیگر نمیدانود بر ذلنت خنود صنحه میگذارند. دانشمودی فرموده است: هر روزی از عمر من که بهتر از روز پیش نباشد برای من در آن برکتنی مبناد. سنعی و کوشنش باید بر آن باشد که هرروز بهتر از روز پیش و هر ماه بهتر از ماه قبل و هر سالی بهتر از سال قبل باشد. آن همه سوره از قرآن عظیم که همه ق س م بر وقت بود و همه اوقات را شامل بود برای این است که مؤمن هنیچ وقتنی از اوقات را بیهوده نگذراند ش را اظهار میدارد. تمام اوقات ش را فرا گرفته است از ساعتی که تاریکی ش شروع میشود تا ساعتی که پایان همه اوقات روز شامل است. شمارهای آیات و سورهها همه یاد شده است. و آیهی ]اإلسراء: 21[ میباشد. و آیهی یکم سورهی العصر: والعصر: قسم به زمانه و روزگار است که شامل همه زمانها میباشد. امام رازی در تفسیر عظیم خود»مفاتیح الغی» عبارتی فرموده است که ترجمهی آن چوین است:»خدا قسم یاد فرمود به عصر و عصر همان زمان است برای این که زمانه است که عجای در آن به ظهور میپیوندد در زمانه است که خوشی و ناخوشی در آن پیش میآید و در زمانه است که تودرستی و بیماری هستی و نیستی در آن حاصل میشود و چیزی نیست که مانود عامر گرانبها و گرانقدر باشد اگر کسی سالها از عمر خود ضایع کود و این توفیق بیابد که در اندکی از آخنر عمنر خنود بنه هنوش آیند و توبنه کوند و راه ایمنان صنحیح و اعمنال صنالح را بگینرد همنین توبنه و شایستهکاریاش او را به بهشت جاویدان میرساند. و آنگاه میدانی که گرامیترین ایام زندگیات همنان زمنان انندکی بنوده است که تو را به سعادت ابدی رسانیده است. بوابراین زمان از نعمتهای اصلی پروردگار است. و روی همین اصل است که

13 00 خدای عزوجل قسم به زمان یاد فرمود. و خدای عزوجل قسم به زمان یاد فرمود. و خدای عزوجل ما را آگاه فرمود که شن و روز فرصتی هستود که اشخاص غفلتزده قدر آن را نمیدانود و آن را بیهوده از دست میدهود. و زمنان بنر مکنان شنرد دارد برای این که زمان نعمتی خالص است که عیبی در آن نیست و این آدمی است که دچار عی قدر ناشواسی زمان است و آن را از دست میدهد«. امام شافعی فرمود: اگر مردم به همین سورهی والعصر عمنل میکردنند آن را میفهمیدنند و بنر زنندگی خنود تطبینق مینمودند همین یک سوره برایشان کافی بود. امام شافعی فرمود: از هموشیوی با صوفیان این دو سخن را آموختم:»الوقت سیف إن لم تقطعه قطعك«. و سخن دوم:»نفسك إن شغلتها بالحق وإال شغلتك بالبالل«. سخن اول: وقت مانود شمشیر است اگر استفاده درست نکردی تو را از استفاده قطع مینمایند. سنخن دوم: اگنر وجنود خود را در راه حق به کار بردی خوب و گرنه تو را به باطل مشنغول میسنازد. یعونی وقتگنذران اسنت اگنر از وقنت در راههای خیر استفاده نومودی بیهوده خواهد گذشت و موافعت را قطع مینماید. و وجود خودت را بایند بنه کناری مشنغول داری اگر خود را به حق مشغول ساختی و در صدد صرد وقت در اسباب راحت و سعادت خودت و دیگران به کار بردی از وقت خود به نفع خود استفاده نمودهای و هرگاه خود را به کار خیر مشغول نساختی به کارهای شر و یا به کارهای بیهوده و مایهی اتالد عمر مشغولت میگرداند. برای این که در دنیا چیزی نیست که خنالی باشند منثال اگنر لینوان آب را پنر آب نمودی کاری خوب و گرنه هوا آن را پر مینماید. امام زین العابدین علی بن الحسین از دعاهای خوب و سودمود او چوین بود:»خدایا قسمت هرچیز را بنه منن بفهمنان«این دعا با همین اختصار دنیایی معوی در بر دارد. یعوی وقتی که دانستم آخرت جاویدان است و دنیا زودگذر همنهی سنعی خود را در اعمالی به کار میبرم که در آخرتم به کار آید وقتی دانستم که وقت گرانبهاترین چیزی است که استفاده از آن در اختیار بشر گذاشته شده است نمیگذارم لحظهای از وقتم بیهوده بگذرد. وقتی دانستم که دنیا زودگذر است نه وفایی دارد و نه بقایی دنیا را کشتزار آخرت قرار میدهم تا نفع و خیرم به خلق برسد وقتی دانستم که ارزش فرزند در صنالح و طاعنت اوست فرزند را به صالح و تقوی تربیت مینمایم و به همین ترتی این دعای مختصر میتوانند آییونهی تمنام نمنای ینک زندگی سعادتبار باشد وقتشواسی و دانایی ارزشمود است و خود انسان را از ضایعکرد وقت نگه میدارد. قسمتی از آیات قرآن عظیم که داللت بر اهمیت وقت داشت بیان نمودیم اکوون وقت آن است که از ساو ت مطهرهی خاتم الوبیین کلماتی یاد نماییم: در کتاب»الجامع الصغیر«تألیف امام جالل الدین سیوطی آمده است: عن ابن عباس قال رسول اهلل :»ن ع م ت ان م غ ب ون ف یه م ا ك ث یر م ن الن اس : الص ح ة و الف ر اغ «]رواه البخاری والترمذی وابن ماجه[.

14 02 النعمة: ما یتنعم به اإلنسان ویستلذه: نعمت چیزی است که خوشی و لذت انسان در آن باشد. چشم گوش زبنان بیونی پوست در حواس ظاهری نعمت است. فهم هوش و حافظه و ادراک مطل در حواس باطوی. الصحة: به معوی سالمت اع اء و حواس و تودرستی. غ بن : فری خوردن مثل این که چیزی که دو ریال میارزد به ده رینال خریندن. ینا چینزی کنه ده رینال منیارزد بنه دو ریالفروختن. معوی حدیث: دو نعمتود که بسیاری از مردم در آن فری خوردهاند: نعمت تودرستی و فراغت یعوی تودرسنتی داشنت و موانعی نبود که او را از کارهای خیر عام الموفعه و از اعمال صالح باز دارد و با این حال هیچ کاری برای آخرت خود نوموده و عملی که رضای خدا به بار آورد انجام نداد واقعا فریفتهی فری شیطان شده و خود را بدون عذر از خیر دو جهان محروم ساخته است. از آنجا که دنیای جای تغی ر و دگرگونی است همیشه تودرستی نیست همیشه فراغت نیست گاه است که تودرستی هست فراغت نیست. گاه است که فراغت هست و تودرستی نیست بوابراین کسی که صحت و فراغت را در طاعت خدا به کار برد اوست که گوی سبقت را ربوده است و کسی که صحت و فراغت را داشت و آن را در معاصی به کار برد اوست کنه گنوهر گرانبهای عمر همراه با تودرستی و فراغت را از دست داده و روسیاهی رفتن به دوزخ را به دست خود برای خود تهیه نموده است. و آن کسی که صحت و فراغت را داشت ولی نه کاری برای آخرت خود نمود و نه خنود را از معاصنی بناز داشنت اوست که مغبون و فریفتهی شیطان شده و خود را محروم کرده است. او شباهت به یکی از این سه نفر دارد: کسی که بذر به او داده شد و آن را ک شت و آبیاری کرد و موقع خرمن آن را درو کرد و خرمن آن را ذخیره نمود. و این مثال کسی است کنه صحت و فراغت را در طاعت خدا به کار برد از کار خود راضی و از حاصل خود خوشنوود و از نیکبختنی عاقبنت شنادمان است. و کسی که بذر را گذاشت نه کشت و نه آبیاری کرد و موریانه آن را خورد و موقع خرمن دستش از تخم و درو و خرمن تهی بود اوست که مغبون است و حسرت تخم از دست رفته و خرمن محروم شده از آن او را دچار انندوه سنخت نمنوده است. و کسی که آن بذر را داد و معاصی خرید و خود را آلوده کرد نه یک حسرت دارد بلکه بیشتر حسرت تخم برباد شده و خشم خدا که به جای خرمن بر خود روا داشته و شرمساری آلودگی به گواه و ترسرسیدن به عقوبت خنواب راحنت را از چشمان او دور کرده و او واقعا مغبون دنیا و آخرت است. فرمودهی خاتم الوبیین :»م غ ب ون ف یه م ا ك ث یر م ن الن اا سبسیاری از مردم در آن دو فری خورده هستود«میرساند که اندکی هستود که قدر صحت و فراغت را میدانود و آن را در راه رضای خدا و خدمت به خلق به کار میبرند و نیکبختی دنیا و آخرت را مییابود.

15 03 تعج در این است که مردم همه چشم دارند و به چشم خود میبیوود که چقدر افراد ثروتمود از دنیا میرونند و همنهی آنچه اندوختهاند از دست میدهود و با دست تهی و بیتوشه و با رویی شرمزده و حسرتدیده از دنیا میروند ولی دیدن آن مایهی عبرت دیگران نمیشود. راست فرمود صاح مثووی که گفت: چشم باز و گوش بناز و اینن ع منی حیننننننرتم در چشننننننمبودی خنننننندا خداوند توفیق وقتشواسی و صرد وقت در طاعت و دیدن عاقبت در آغاز هر کار به ما و شما و همنه ارزاننی داد دنینا برای کسی که زیاد بماند فرتوتی و درماندگی به بار میآورد. رسول اهللص برای فهمانیدن این که صحت و فراغت سرمایهی آدمی هستود مثالی آورد: و آن مثال تناجری کنه سنرمایه دارد و در صدد آن است که از تجارت خود فایدهای به دست بیاورد این است که باید کوشش نماید با افنراد معتبنر معاملنه نماید و در معاملهی خود راستی به کار برد و هوشیاری داشته باشد تا فری حاق ه بازان نخورد. بوابراین هر فرد باید بداند که گرانبهاترین اشیا وقت است و نگهداری وقت و استفاده از آن ضرورت دارد. و شنخص بنا ایمان نباید لحظهای از وقت او بیهوده بگذرد. شاد باد روح شاعر شیرینسخن ما که فرمود: نگهدار فرصنت کنه عنالم دمنی اسنت د منی پنیش داننا بنه از عنالمی اسنت سکودر به آن زور و قدرت کنه داشنت در آن دم که میرفت و عنالم گذاشنت مایسننننر نبننننودش کننننزو عننننال می سننتانود و فرصننت دهونندش دمننی د می به معوی لحظهای. و د می: به معوی ن ف س کشیدن. که د می به معوی ن ف س است. چقدر لحظات که هیچ چقدر ساعتها که معلوم چقدر روز و ماه و سال میگذرد که به ه د ر میرود و نفعی از آن به دست نمیآید در حنالی کنه بنا هرینک بنار»سبحان اهلل وبحمده«گفتن درختی برای مؤمن در بهشت کاشته میشود. و باز هم به قول شاعر شیرین سخن ما: سعدیا د ی رفت و فردا همچونان معلنوم نیسنت در میان این و آن فرصنت شنمار امنروز را دیروز از دست رفت مگر برای صالحان. و فردا هووز نیامده امروز از آن توست آن را غویمت بشمار. دینروز گذشنته اسنت از آن یناد نکنن فردا که نیامده اسنت از آن فریناد نکنن امننروز از آن توسننت کوشننش مننیکن تننا عنناقبتی بخیننر یننابی تننو از آن در حقیقت عمر انسان همان وقت اوست وسیلهی سعادت ابدی انسان وقت اوست و پایهی زندگی تلنخ و رسنیدن بنه عذاب الیم وقت اوست. میتواند وقت خود را در راهی به کار ببرد که خود را در صف مالئکه قرار دهند و میتوانند وقنت خود را در کاری بگذراند که در سلک أعوان الشیاطین شمرده شود و همین وقت طوری به سرعت میگنذرد کنه تصنور آن

16 01 دشوار است اگر کسی در آب جاری قدم بوهد و تا وقتی که گذشتن آب را تماشا کود ننه ینک آب بلکنه چوند آب از زینر پایش گذشته است و تا وقتی بگویید حاال آن حاال گذشته است و جزو گذشته شده است کسی که زندگی او برای خندا و در راه خداست اوست که حیاتش حیات سعداء و نیکبختان است اما آن کسی که زندگیش در غفلت و شهوت و آرزوهنای باطل میگذرد و بهترین وقت او وقتی است که خوابیده است چوین کسی مردنش بهتر از زندگی اوست. پیشیویان و نیاکان ما حریصترین مردم به حفظ وقت و پر کردن آن در راه خیر بودند. ارزش وقت نزد علمای اسالم بگو به آفتاب تا بايستد تا با تو سخن بگويم از عامر بن عبدالقیس که یکی از تابعین و زاهدان بلود نام بود نقل شده است که کسی به او گفت: بایست تا با تو سنخن بگویم در جوابش گفت: آفتاب را بایستان. یعوی تا وقتی که آفتاب در حرکت است نمیتوانم بایستم باید به کناری مشنغول باشم که به کارم بیاید و نمیتوان وقت را به سخن بیهوده تلف کرد ایوان همه بر دستور خاتمالوبیینص رفتار مینمودهاند. عبداهلل بن مسعود از گذشتن یک روز از عمرش اظهار ندامت مینمود. میگویند: بنر هنیچ چینز پشنیمان نشندم مانوند پشیمانیام از یک روز از عمرم که میگذرد و علمم در آن روز بیشتر از روز پیش نبوده است. عمر بن عبدالعزیز/ فرمود: ش و روز بر تو اثر میگذارند و هر روز و شبی که میگذرد از عمر تو کم میشود. بوابراین بکوش تا در همین شن روز شایستهکاری داشته باشی. حسن بصری/ فرمود: و ای آدمیزاده تو همین چود روز هستی. یعوی عامر تو از همین چود روز تشکیل یافته هر روزی که میگنذرد قسنمتی از عامر تو میگذرد. فرمود: من مردمی را دیدم که حرص ایشان بر اوقاتشان بیش از حرص شما بر زر و سنیمتان بنود. یعونی ایشان هیچگاه عمر را همقیمت درهم و دیوار نمیدانستود. عامر نزد ایشان قابل مقایسه با زر و سیم نبود. ح م اد بن سلمه یا حدیث تعلیم میداد یا قرآن میخواند یا تسبیح میگفت یا نماز میخواند او به سال 14 هجری به دنیا آمد و به سال 422 از جهان رفت. شاگرد او عبدالرحمن بن مهدی گفت: اگر به حماد بن سلمه گفته میشد که فردا خواهی مارد نمیتوانست بیش از آنچنه از اعمال نیک انجام داده بود انجام دهد او همیشه مشغول بود و روز و ش خود را بر اعمال خود تقسیم کنرده تنا هیچگناه وقت فراغت نداشته باشد و در نماز بود که عمرش به پایان رسید و درگذشت. ع المه خلیل بن احمد شیخ امام الوحاة سیبویه سوگینترین وقت برای او وقت خوردن خوراک بود. ابوهالل عسکری در کتاب خود»الحث علی طل العلم واالجتهاد فی جمعه«میگوید: خلیل بن احمد از تیزهوشان دنیا بود به سال 422 هجنری

17 01 به دنیا آمد و به سنال 422 درگذشنت او میگفنت: سنوگینترین سناعتهای زنندگیام سناعتی اسنت کنه در آن مشنغول خوراکخوردن هستم. آفرین بر این دانشمودان که این قدر وقت خود را گرامی میدانستود که نمیخواستود وقتشان در غیر تحصیل علم صرد شود. حجة االسالم امام غزالی در نیشابور بزرگترین شهرهای دنیا که به ا ب ر شهر موسوم بود و زیری گرانقدر و مندبر و گرانماینه وجنود داشنت کنه از دیوار چین تا دریای مدیترانه زیر نفوذ او بود و کاخ او مرجع اجتماع دانشنمودان آن زمنان بنود همنین وزینر بنزرگ بنرای برگزاری مسابقه بین دانشمودان که آن روز ماواظ ر ه نامیده میشد دستور داد تا دانشمودان جمع شوند و با جوانی که اعجوبهی دنیا و نادرهی دوران بود به مواظره و بحث بپردازند. روز اول مواظره در خصوص فقه شافعیه بود و برای بحث در اصول و فروع آن بزرگان دانشمودان حاضر شده بودنند و شخص وزیر نظام الملک ح ور داشت و مردم برای دیدن این مسابقه ازدحام کرده بودند. دانشمودان بزرگ مسایل غری و پیچیده مطرح نمودند. امام غزالی به همهی آن مسایل به نظری دقیق و استداللی واضح همهی سؤاالت مطرح شنده را پاسنخ گفت. آنگاه او مسایلی را مطرح نمود تا دانشمودان حاضر پاسخ آنها را بگویود اما آن دانشمودان از عهدهی جواب سؤاالت امام غزالی بر نیامدند و به تفو ق او اعتراد نمودند. روز دوم نوبت متکلمین بود و آن روزها دورهی طالیی علم کالم بود و علم کالم به عووان خالصهی فلسنفه و شنریعت دانسته میشد و قانون دنیاست که هر زمانی چیزی شهرت مییابد. در ایام مسیح عیسی علم ط شنهرت داشنت و او بنا زندهکردن مرده و بیواکردن نابیوای مادرزاد و شفادادن پیسیان معجزهی خود را به اثبات رسانید و در زمان موسی سنحر و ساحری رونق داشت و موسی با مغلوبکردن ساحران معجزهی خود را به اثبات رساند و در زمان خاتم الوبیین ص بالغت و فصاحت شهرت داشت و خاتم االنبیاء با آوردن قرآن کالم اهلل همهی اهل بالغت و بیان را مغلوب کرد. و نظر به این که هر معجزهای برای انبیاء بوده برای بزرگان علماء امت محمدی چیزی به عووان کرامات ظاهر گشته است روزی که علم کنالم در اوج شهرت خود بود و متکلمین میداندار مواظره بودند و برای مواظره با امام غزالی گروهنی از زبردسنتان علنم کنالم بنه مجلس خواجه نصیرالدین طوسی آمده بودند و مردم هم برای دیدن و شویدن این مواظره ازدحام کنرده بودنند امنام محمند غزالی به قوت بیان و قدرت استدالل باعث شد که همهی زبردستان علم کالم به امامت و تفو ق او اعتنراد کووند. روز سنوم نوبت مواظره در فلسفهی یونان بود. فالسفه که تصور میکردند امام محمد غزالی فقیه است و در فلسنفه اطالعنی نندارد بنا گردن افرازی به مجلس خواجه نظام الملک حاضر شدند گوئیا خود را باالتر از آن میدانستود که در فلسنفه بنا امنام محمند غزالی مواظره نمایود اما ساعت شروع مواظره رسید و فالسفه برخالد تصور خودشان دیدند که این جوانی که با آنان مواظره مینماید کسی است که آنان باید در علوم فلسفی از او استفاده کوود و نتیجه این شد که در پایان بحث و موناظره همگنی بنه امامت و تفوق امام محمد غزالی اعتراد کوود.

18 06 این مواظره با علماء در فوون مختلف در چودین روز ادامه یافت و همین جوان توانست بنر همنهی آن دانشنمودان پینروز شود. خواجه نظام الملک با دیدن این همه ف ایل امام محمد غزالی و تفوق او در همهی علوم در نظرش خیلی بنزرگ آمند و خواجه که دانشگاههایی به نام مدارس نظامیه در نیشابور اصفهان م رو و بصره موصل هرات و بلخ تأسیس نموده بنود از امام محمد غزالی خواست تا ریاست نظامیهی بغداد را بپذیرد و او را بنا نامنهی موصن ریاسنت دانشنگاه نظامینهی بغنداد روزانهی بغداد ساخت بغداد که آن روز دارالخالفه و مرکز و پایتخت جهان اسالم بود جوانی را به ریاست دانشگاه نظامیهی بغداد میپذیرفت که اعجوبهی زمان و نادرهی دوران بود. در بغداد نیز علماء با او مواظره نمودند و امام محمد غزالی این جا هم بر همه پینروز شند و همنه بنه امامنت و تفنوق او اعتراد نمودند. امام محمد غزالی یکی از چود نفری است که از بزرگترین دانشمودان فکر و علوم اسالمی به شنمار میآیوند. همچونین از چود نفری است که بزرگترین نویسودگان دنیا را تشکیل میدادند. او در شرح حال خود میگوید که در تمام مدت عمرش در تمام ساعات شبانه روز یک ساعت کامل نخوابیده است. او میگوید: شوق من در فراگرفتن علم به حدی بود که میخواستم بدانم فالسفه چه میگویود و چه مقصدی دارند روی این اصل کتابه یا شان را به دقت مطالعه مینمودم تا بر حقیقت کارشان واقف شوم و همچوین در سایر اقوام و مذاه قانع نمیشدم تا این که بر همهی گفتهها و مقاصدشان آگاه شوم. او در ابتداء فالسفه را تأیید نمود و کتابی به نام»مقاصد الفالسفه«تحریر نمود که خود فالسفه از آن اسنتفاده مینمودنند اما کتاب دیگری به نام»تهافت الفالسفه«نوشت و در آن طوری فالسفه را کوبید که بعند از آن هنیچ گناه نتوانسنتود اظهنار وجودی بومایود در بارهی زندگی و مزیتهای او کتابها نوشته شده است و قصند منا از آوردن مختصنری از شنرح حنال ایشان بیان این نکته است که چگونه کسی که قدر وقت را میداند و نمیگذارد هیچ لحظه از عمرش بیهوده بگنذرد بنه چنه مقامی در علم میرسد یکی از امتیازات این دانشمود بزرگ این بود که میتوانست هر فکری را ه م نماید و آن را به بینانی روشن و دالیلی موطقی عرضه نماید. او در مذه امام شافعی ف لی بزرگ دارد برای این که او کتابهای فقهی مذه شنافعی را مطالعنه نمنود و در چهنار کتاب خالصه نمود: 4-»بسیط«که یقیوا کتاب بزرگی بوده و چاپ نشده است. 0-»وسیط«که در ده جلد چناپ شنده و از کتابهای مورد اعتماد مذه شافعی است. 2-»وجیز«که یک جلد میباشد و با این که یک جلد میباشد در چهار منذه است برای این که هر مسألهای که میآورد اگر امام ابوحویفه مخالف است میان پرانتز مینویسد )ح( تنا دانسنته شنود امنام ابوحویفه در این مسأله با ما مخالف است. و اگر امام مالک در آن مسأله با ما مخالف باشد میان دو پرانتز مینویسد )م( یعونی در این مسأله امام مالک با ما مخالف است اگر در مذه وجهی واهی بر خالد معتمد باشد میان دو پرانتز میگنذارد )و(

19 07 امام ابوالقاسم»وجیز«را در بیست جلد شرح نموده است. 1-»خالصه«کنه امنام رافعنی آن را مختصنر نمنوده و ننام آن را»مح رر«نهاده است و امام نووی آن را مختصر نموده و آن را»موهج الطالب«نامیده است و ازهری موهج الطنالب را مختصنر نموده و آن را»نهج الطال یکی از صالحین این رباعی را گفت:» نامیده است و اکوون کت فقهی مذه بر محور همان»محرر«و»موهاج الطالبین«دور میزند. أحسزززززززززززززززززززززززززن هللا خ الصزززززززززززززززززززززززززه و وجیززززززززززززززززززززززززز و خالصززززززززززززززززززززززززه حززززززززززززززززرر المززززززززززززززززذهب ح بزززززززززززززززززر ببسززززززززززززززززززززززززززززی و وسزززززززززززززززززززززززززززززی امام شافعی را در چهار کتاب: بسیط وسیط وجیز و خالصه تحریر و توقنیح نمنود خندا او را دانشمودی بزرگ مذه جزای خیر دهد! عواملی که باعث شد امام محمد غزالی به چوین مقامی برسد به شرح زیر است: پدرش یک فرد عادی بود و دارای دکانی بود که امور معاش خود را به وسیلهی آن رو بنه راه میکنرد. او هرگناه بنه مجلس دانشمودان میرفت از این که عمرش گذشته و وقنت از دسنت داده و دانشنمود نشنده گرینه میکنرد و دعنا مینمود که خدا فرزندی را که واعظ گردد به او ارزانی دارد روزی که پایان عمر او نزدیک میشد خندا میدانسنت چقدر حسرت و افسوس داشت که نتوانسته است دو پسر خود را به مقام ارجمود علمی برساند دوستی داشت که از صوفیه بود او را حاضر کرد و اموال خود را به او سپرد و از او خواست تا در عالمشدن دو فرزندش بکوشد و آن دو را به مقام ارجمود علمی برساند اگرچه همهی مالی را که برای ایشان باقی گذاشته مصردشان نماید او در گذشنت و وکیل صوفی بر تربیت و تعلیم دو پسر او همت گذاشت تا روزی که به آن دو گفت: مالی که پدرتان برایتنان ننزد من گذاشته بود تمام شده است و خودم مالی ندارم که مصرد شما نمایم اکوون شما میتوانید به مدرسه بروید و در مدرسه مصاردتان تأمین میشود و حرام است که شما ترک تحصیل کوید. همان دوست صوفی پدر امام غزالی که گوئیا به چشم بصیرت میدید که این دو جوان افراد عادی نیستود و آیوندهای درخشان دارند آن دو را به ادامهی تحصیل تشویق و ترغی نمود. رئیس راهزنان که به امام محمد غزالی گفت: شرم نمیکوی که علمت در خارجین باشد که دزدها آن را از تو بگیرنند برو علم خودت را در سیوهات بگذار که کسی نتواند علمت را از تو بگیرد. از همه مهمتر رغبت غزالی در کس علم و وقتشواسی او به گونهای که جز در راه علم و عمل به آن نگذراند. در اسالم علمای بسیاری هستود که همه در زندگینامهی خود نوشتهاند که در تمنام مندت عمرشنان در بیسنت و چهنار ساعت یک شبانه روز یک ساعت کامل نخوابیدهاند. مثل امام شافعی امام غزالی امام نووی امام بخاری ابوعلی ابن سیواء و صدها از بزرگانی که هر لحظهای از وقت خود را از دنیا ارزندهتر و بهتر میدانستهاند در گلستان سعدی آمده است: از امنام محمد غزالی پرسیدند که: چگونه به این مقام علمی رسیدی! فرمود: هرچه ندانستم از پرسیدنش نوگ نداشتم: بپنرس هرچنه نندانی کنه ذال پرسنیدن دلیننل عننز تننو باشنند بننه روز دانننایی

20 08 خدایشان بیامرزد که قدر وقت را دانستود و نگذاشتود لحظهای از عمرشان بیهوده بگذرد. در گلستان سعدی آمده اسنت: سید عبدالقادر گیالنی را دیدند که مالت ز م کعبهی مشرفه را به دست گرفته و میگوید: خدایا! در آخرت مرا نابیوا برانگیز تا دو روی صالحان شرموده نباشم آفرین بر این بزرگان که همه نیکی کردند و نیکی کاشتود بازهم خود را مقصر میدانستود. امام حافظ ابن حجر در کتاب»توالی التأسیس بمعالی محمد بن ادریس«یعوی امام شنافعی مینویسند: ابنن ابنی حناتم گفت: از ماز نی شویدم که میگفت به شافعی گفته شد که: دل بخواه تو در فراگرفتن علم چگونه است فرمنود: ینک حنرد یعوی هرگاه یک کلمهی مفید میشووم که پیش از آن نشویده بودم به طوری برایم مسر ت بخش میشود که سنراپای وجنودم میخواهد گوش بشود و آن را بشوود. به ایشان گفته شد: حرص شما در فراگرفتن علم چگونه است فرمود: مانود حرص کسی است که لذت او در جمع منال چودان است که میخواهد تا بتواند مال را جمع کود و در جمع آن لذت ببرد یعوی همیشه در فکر زیادکردن علم و نشر علم نافع بین مردم هستم. به ایشان گفته شد: طل علمکردنت چگونه است فرمود: مانود طل هرجا به دنبال آن میگردد ببیوید شافعی امامت و نبوغ را چگونه به دست آورده است! کردن مادری که ینک فرزنند دارد و او گنم شنده و خلیل بن احمد شیخ امام النحاة سیبويه میگفت: سنگینترين ساعتها در زندگی من ساعتی است که مشغول خوردنم ابوهالل عسکری در کتابش»الحث علی طل العلم واإلجتهاد فی جمعه«آورده است که: عالمه خلیل بن احمد فراهیندی بصری متولد سال 422 هن. ق و متوفی سال 422 هن. ق میگفت: سوگینترین ساعتهای زندگیام ساعتی اسنت کنه در آن مشغول خوردن هستم. ببیوید که این شخص از این که وقت او صنرد خنوراک خنوردن میشنود متأسنف میشنود و اگنر میتوانست از آن خودداری میکرد برای این که او میخواست تمام وقتش در راه کس علم صرد شود. بیحهت نیست که افرادی مثل امام نحودانان سیبویه و امثال او زیر دست او تعلیم یافتهاند و بیجهت نیست که نام او تا قیامت میماند. ابويوسف قاضی القضاة و ناشر مذهب امام اعظم در حال احتضار هم به فکر مسايلی علمی بوده است: امام ابویوسف متولد سال 442 هن. ق و متوفی سال 410 هن. ق دانشآموز امام ابوحویفه و ناشر منذه او کسنی کنه در زمان سه خلیفه قاضی الق اء بود: در زمان مهدی و هادی و هارون الرشید خلفای عباسی حتی یک ساعت قبل از وفات هم نمیخواسته است در غیر علم بگذرد. شاگرد او قاضی ابراهیم بن الجراح کوفی مصری میگوید: امام ابویوسف بیمار بود به عیادتش آمدم دیدم بیهوش است. همین که به هوش آمد گفت: ای ابراهیم! در این مسألهی علمی چه میگویی گفنتم: در اینن حالنت کنه در حنال احت نار هستی! گفت: چه مانعی دارد شاید کسی از این مسنأله اسنتفاده نمایند. آنگناه گفنت: در مواسنک حنج و سنوگانداختن بنه ستونهای م وی کدام یک بهتر است: پیاده برای سوگانداختن به ستونهای م وی برود بهتر است یا سواره گفتم: سواره. گفت: خطا گفتی: گفتم: پیاده. گفت: خطا گفتی: گفتم: پس خودت بفرما. گفت: هر ستونی کنه بایند بعند از سنوگانداختن ننزد آن

21 09 ایستاد و دعا کرد پیادهرفتن به سوی آن بهتر است. و هر سنتونی کنه پنس از سنوگانداختن ننزد آن ایسنتادن و دعنا کنردن نمیخواهد سواره به سوی آن رفتن بهتر است. با او خداحافظی کردم و بیرون آمدم به دروازهی خانهی او رسیدم که گریهی بستگانش بلود شد و معلوم شد که وفات یافته است. ببیوید علمای بزرگ در حال احت ار و د م واپسین که مرگ به دنبال دارد هم بحث علمی را ترک نمیکردهاند و نمیخواستهاند که هیچ لحظنه از عمرشنان بیهنوده بگنذرد. رحمهزم هللا تعزالی رحمزة واسعة. ابوعلی ابن سینا دانشمند بزرگ و لبیب عالیقدر: شیخ الرئیس ابوعلی حسین بن عبداهلل بن سیواء دانشمود بزرگ و طبی عالیقدر متولد سال 222 هن. ق و متوفی سنال 101 هن. ق کسی که در علم ط و فلسفه شهرت جهانی دارد و کتابهای طبی او تا دویسنت سنال قبنل در دنینا تندریس میشد و دو کتاب او»شفا«و»قانون«در ط و فلسفه مقامی ارجمود دارند نام پدرش عبنداهلل و ننام منادرش سنتاره بنود. پدرش اهل بلخ بود و بعد به محلی از اطراد بخارا موتقل شد که»خرمثیوا«نام داشت و ابوعلی و برادرش آنجا به دنیا آمدند بعدا همگی به بخارا رفتود شیخ الرئیس بعدا به مراکز علم سفر کرد و جد و جهد او و قدر وقتشواسیاش باعث شد که در سن ده سالگی دانا به علوم قرآن شود و علم ادب و اصول دین و حساب و جبر و مقابله به خوبی میدانست روی این اصل حکیم ابوعبداهلل ناتلی نزد ابن سیواء آمد ابن سیوا کتاب ایساغوچی در موطق و اقلیدس و م ح س ط ی را ننزد حکنیم ابوعبنداهلل خواند اما هوش و نبوغ ابن سیوا باعث شد که بر استادش تفو ق جوید تا جایی که رموز این علنوم و حنل مسنایل آن را بنه استاد خود بیاموزد و در همین حال علم فقه را نزد اسماعیل زاهد فرا گرفت. و موقعی که ناتلی نزد خوارزم شناه منأمون بنن محمد رفت ابن سیوا به تحصیل علوم طبیعی و االهیات و غیر آنها پرداخت پس از آن به تحصیل علم ط پرداخنت و بنه عالج بیماران نه برای مال بلکه از روی نوع دوستی پرداخت. وقتشواسی و نخوابیدن در ش مگنر خیلنی انندک و روز و ش به کس علمپرداختن باعث شد که بر پیشیویان تفو ق یابد و دانشمودان جهت کس علم ط نزد او آیود و از او کس فیض نمایود وقتی که شانزده ساله بود سرآمد علمای ط در زمان خود بود و عادت داشت که برای عالج هر بیمناری کنه برایش دشوار میشد وضو میگرفت و به مسجد جامع میرفت و نماز میخواند و از خدای تبارک و تعالی میخواسنت کنه عالج آن بیمار را برایش آسان گرداند. و برایش آسان میشد. شیخ الرئیس لباس فقهاء میپوشید و دستار و طیلسان میپوشید. عجی این است که این دانشمود با همهی نبوغ علمی که داشت در سیاست استاد نبود زیرا موقعی که وزیر شمس الدوله شد لشکریان بر او شوریدند و از شمس الدوله خواستود تا او را معزول کود شنمس الدولنه او را معنزول کنرد امنا دینری نگذشت که شمس الدوله دچار مرض قولوج شد و ناگزیر شد که ابن سیواء را بخواهد تا او را عالج کوند. و او را بنه وزارت برگردانید و شمس الدوله بر دست ابن سیوا بهبود یافت اما پس از مدتی درگذشت. تاج الدوله پسر شمس الدوله ابن سنیوا را معزول کرد. ابوعلی ابن سیوا به اصفهان نزد عالء الدوله ابوجعفر بن کاکویه رفت.

22 21 سرانجام ابن سیوا هم مانود سایر خالئق زمان رفتوش از دنیا رسید. و وقتی احساس نمود که وفاتش نزدینک اسنت بندن شست و توبه کرد و اموال خود را بر فقراء صدقه نمود و به رد مظالم پرداخت و اگر چینزی از منال کسنی ننزد او بنود بنه صاحبش برگردانید و بردگانش را همه آزاد کرد و شروع کرد به تالوت قرآن و هرسه روز یک ختم قرآن مینمود تا این کنه زمان به درود زندگیاش فرا رسید و جان را به جهان آفرین تسلیم کرد. رحمه هللا رحمة واسعة که زنندگیاش همنه کسن علم بود و نفع خلق. وفاتش در همدان به سال 101 هجری قمری بود. از گفتههای اوست: لقززززد طفززززت فززززي تلزززز المعاهززززد كلهززززا وسززززیرت طرفززززي بززززین تلزززز المعززززالم فلززززززززم أر ال واضززززززززعا كززززززززف حززززززززا ر علززززززى ذقزززززز سن أو قارعززززززا سززززززن نززززززادم»به همه جا رفتم و نظر به همه جا نمودم. اما ندیدم مگر کسی که کف پشیمانی زیر چانه نهاده است. یا کسی کنه دنندان پشیمانی به هم میکوبد. یعوی در این جهان کسی را که از اول عمر تا آخر عمر به راحت و خوشوودی گذرانیده باشد ندیدم. نکوکاران از این کنه چرا بیشتر نکوشیدند و اعمال صالح بیشتری نیودوختود دچار پشیمانی بودند و بزهکاران از این کنه چنرا عمنر خنود را در معاصی به باد دادند دچار پشیمانی و حسرت جانگاه بودند و هردو گروه پشیمان بودند. محد امام محمد بن حسن شیبانی دانشآموز امام اعظم شب نمیخوابید مگر اندکی: عالمه طاشکبری زاده در کتاب»مفتاح السعادۀ ومصباح السیادۀ«نوشته است که: امام محمند بنن الحسنن فقینه مجتهند و شاگرد امام ابوحویفه متولد سال 420 هجری قمری و متوفای سال 411 هجری قمنری شن نمیخوابیند و ننزد خود کتابهایی میگذاشت همین که از کتابی ملول میشد کتاب دیگری را مطالعه میکرد و خواب خود را با شستن رویش از میان میبرد و میفرمود: خواب از حرارت و گرمی است از این رو با آب از میان برده میشود. عصام بلخی موقعی که در حضور استاد قلمش شکست يک قلم را به يک دينار لال خريد تا از درس استاد محروم نشود: عصام بن یوسف بلخی فقیه حوفی و محد بلخ که وفاتش در سال 041 هجری قمری است موقع نوشتن درس استاد قلم او شکست. گفت: قلم را به یک دیوار طال میخرم تا از شویدن درس استاد باز نمانم برای این که عمر کوتاه است و علم بسیار است و شایستهی دانشجو نیست که وقت او ضایع شود باید وقت و ساعت و ش و روز و اوقنات خلنوت همنه را غویمت بشمارد و صحبت مشایخ را مغتوم بداند زیرا هرچه از دست رفت تدارک آن ممکن نیست. ولسزززززززززت بمزززززززززدر مافزززززززززات منزززززززززي بلهززززززززف وال بلیززززززززت وال لززززززززو أنززززززززي»و نمیتوانم آنچه را که از دست دادهام با افسوسخوردن و کاشکیگفتن و نه هم با اگر چوین کرده بودم به دست آورم«زیرا هرچه از دست رفت دوباره به دست نمیآید و عمر عزیز است و بر پایهی ن ف سشمردن قرار دارد و نمیتوان لحظهای از آن را ضایع کرد. محمد بن سالم بیکندی به آواز بلند گفت: قلم را به يک دينار لال میخرم:

23 20 محمد بن سالم بیکودی شیخ امام بخاری که در سال 002 هجری قمری وفات یافت در زمان دانشجویی قلم او شکست موقعی که در مجلس امالی استاد نشسته بود دستور داد به آواز بلود بگویید: قلم را به یک مثقال طال میخرم. چود قلم سوی او پرتاب شد شیخ ابومحمد عیوی امام حافظ این حکایت را آورده است. در حقیقت قلمی کنه در آن زمنان ارزان بنود بنه گرانی آن قیمت نبود مگر از جهت قیمت وقتشواختن. این عالم متعلم از جمله کسانی اسنت کنه قیمنت و ارزش وقنت را میدانستهاند این بود که طال و دیوار در برابر حفظ وقت نزد ایشان قیمتی نداشت. دانشمند محدث کبیر ع بید بن يعیش سی سال خواهرش لقمه را به دهن او میگذاشت تا حديث را بنويسد: امام حافظ ذهبی در کتاب ارجمود خود»سیر أعالم الوبالء«در شرح زندگی محد کبیر عاب ید بن یعیش شیخ امام بخاری و امام مسلم نوشته است:»هو الحافظ الحجة األوحد أبومحمد ع ب ید بن یعیش الكوفي المحاملي العطزار«. بخناری و مسنلم در صحیحین از او حدیث روایت کردهاند و نسائی به واسطهی او روایت نمود و ابوزرعه رازی و محمد بن اینوب بجلنی و جمعی از محدثین از او روایت کردهاند. او در رم ان سال 001 درگذشت. عمار بن رجاء گفت که از عابید بن یعیش شویدم که میگفت: مدت سی سال به دست خود در شن خنوراکی نخنوردم خواهرم لقمه را در دهوم میگذاشت و من حدیث مینوشتم. دانشمند بزرگ در علم حديث يحیی بن معین به شیخش گفت: از ب ر )حفظ( امالء نما که میترسم دوباره تو را نبینم: امام احمد و امام ابوعیسی هردو آن را رواینت نمودهانند. امنام احمند در مسنود 021 2: و ترمنذی در کتناب»الشنمائل المحمدیه«ص 22 در باب»ماجاء فی لباس رسول اهلل ص«و در این جا لفظ روایت ترمذی آوردهایم: قال الترمذي: حدثنا عبد بن حمید قال حدثنا محمد بن الفضل قال حدثنا حماد بن سلمة عن ح بیب بن الشهید عن الحسن البصري عن انس بن مال أن النبي خرج من بیته- وهو في مرض موته- يتكيء على أسامة بن زيد وعلیه ثوب ق طري قد توشح به فصلي بهم. ترمذی گفت: عبد بن حمید به ما خبر داد و گفت: محمد بن الف ل به ما خبر داد و گفت: حماد بن سلمه به ما خبر داد و گفت: از حبی بن الشهید روایت دارم و او از حسن بصری روایت میکود و او از انس بن مالک / روایت میکود که پیغمبنر ص در بیماریاش که در آن بیماری رحلت فرمود از خانه بیرون آمد در حالی که تکیه بر اسامه بن زید داشت و لباسنی بنه تن داشت که در آن مس یا آهن مذاب به کار برده شده بود و خود را به آن پوشانیده بود و به مسجد آمند و امامنت نمنود و نماز را با مردم خواند. )ق طری: موسوب به ق طر است که به معوای مس یا آهن مذاب است و ت و ش ح به: یعونی خنود را بنه آن پوشانیده بود(. ترمذی بعد از روایت این حدیث گفت: که ع بد بن حام ید که شیخ ترمذی است گفت که محمد بن الف ل گفت: نخستین باری که یحیی بن معین پیش من برای روایت حدیث نشست در بارهای این حدیث از من پرسید گفتم: حماد بن سلمه اینن حدیث را به من گفت. یحیی بن معین گفت: اگر کتابی که از آن روایت میکوی این جا بود خنوب بنود. محمند بنن الف نل گفت: برخاستم تا کتابم را بیاورم یحیی بن معین دامن جامهام را چسبید و گفت: از ب ر این حدیث را ا مالء نما برای این کنه میترسم مرگم فرا رسد و تو را نبیوم. حدیث را بر او امالء کردم و بعد کتابم را آوردم و از روی کتاب برایش خواندم. ببنین

24 22 که چقدر وقت را گرامی میدانست که میترسید در فاصلهی بلودشدن محمد بن الف ل بنرای آوردن کتنابش حیناتش وفنا نکود یعوی هیچ لحظه از حیاتشان را دست کم نمیگرفتود و برای حفظ وقتشان حساب هزار احتماالت را میکردند. امانت یحیی بن معین در حدیث: امام حافظ ذهبی در شرح حال یحیی بن معین در کتاب»سیر اعالم الوبالء«چوین نوشنت: هزو االمزام لحزافظ الجهبزد سزید الحفاظ ومل الحفاظ شیخ المحدثین ابو زكریا یحیي بن معین بن عون بن زیاد بن بسطام. او از عنرب نبنود و لنیکن بنه مواالت او با بوی مار لق مر ی یافت او در بغداد در سال 411 هجری قمری به دنیا آمد و در بغداد بزرگ شد در ده سالگی شروع به نوشتن و تألیف نمود پدرش م عین از نویسودگان با کفایت عبداهلل بن مالک بر خراج ر ی بود و بعند از خنود ینک میلیون درهم برای پسرش یحیی به میرا گذارد یحیی بن معین همهی آن ثروت هوگفت را در تحصیل حدیث خرج نمنود تا جایی که پولی نداشت که نعلین )کفش( برای خود بخرد و پا برهوه راه نرود. او حدیث را از عبداهلل بن مبارک و هاش یم بن بشر و اسماعیل بن عیاش و سفیان بن عایی و ه و عبدالرزاق صوعانی در یمنن و وکیع بن جراح و یحیی بن سعید ق ط ان و عبدالرحمن بن مهدی و جمعی از علمناء در عنراق و شنام و جزینرۀ و مصنر و حجاز فرا گرفت. از جمله روایتکوودگان او عبارتود از: امام احمد بن حوبل و امام بخاری و امام مسلم و ابوداود و عباس داوری بغدادی که راویهی علم اوست و ابوزرعه رازی و ابوحاتم رازی و عثمان بن سعید دارمنی و ابنویعلی موصنلی و جمعنی کنه از شنمار بیرونود. حدیث نوشتن یحیی بن معین به تعداد یک میلیون حدیث و پوجاه بار نوشتن هر حدیث: علی بن مدیوی گفت: علم مردم به یحیی بن معین پایان پذیرفت عبدالخالق بن موصور گفت: از یکنی از علمنای حندیث شویدم که احادیث را به روایت یحیی بن معین روایت میکرد و میگفت: )حدثنی من لم تطلع الشمس علی أکبر منه(: حندیث را از کسی روایت میکوم که آفتاب- در این زمانه- بر بزرگوارتر از او طلوع نکرده است. ابن رومی گفت: از چه به شنگفت آمدهای از علی بن مدیوی شویدم که میگفت: من در مردم مثل یحیی بن معین ندیدم کسنی را نمیشواسنم کنه از عهند آدم تاکوون حدیث را به قدر یحیی بن معین نوشته باشد. محمد بن نصر مروزی گفت: از یحیی بن معین شویدم که میگفت: به دست خط خودم یک میلیون حدیث را نوشتم. امام ذهبی فرمود: قصدش نوشتن حدیث مکرر است. نمیبیوی که میگوید: اگر هر حدیث را پوجناه بنار نمینوشنتیم آن را فهنم نمیکردیم روی این اصل است که گفته شده است:»كل حديث ال يعرفه ابن معین فلایس بحاديثهر حدیثی که یحیی بن معین آن را نشواسد حندیث نیسنت«. امنام احمند فرمود: هر حدیثی که یحیی بن معین آن را نشواسد حدیث نیست. یحیی بن معین مردی است کنه خندا او را بنرای حندیث آفرید. او ماشت هر دروغگویی را باز کرد. و دروغ دروغگویان در حدیث را آشکار و برمال نمود.

25 23 وقتی که یحیی بن معین میفرماید: یک میلیون حدیث را به دست خود نوشتم اوال قصند حندیث مکنرر اسنت کنه هنر حدیثی را پوجاه بار مینوشت. ثانیا علمای حدیث هر خبر یا هر کلمهای از کالم رسول اهلل ص و هر سخن صحابی یا تنابعی یا هر لفظ غریبی را تفسیر میکردند و هر لفظ مبهمی که آن را روشن میساختود همهی اینها راحدیث میدانستود وقتی که آن را با س و د میآوردند. بوابراین عدد یک میلیون به همین معوی است. ابوحاتم رازی گفت: هر بغدادی را که دیدی محبت امام احمد بن حوبل دارد بدان که او از اهل سوت است و هر بغدادی که دیدی باغض یحیی بن معین دارد بدان که باغض یحیی بن معین و کذاب است. از گفتههای یحیی بن معین است /:»إذا كتبت فقمش وإذا حدثت ففتش«. یحیی بن معین صاح موهج عظیم و طریق مستقیم است. در تلقی و فراگرفتن علم بدین صورت بود که اینن عبنارت را گفت یعوی موقعی که مینویسی هرچه شویدی بوویس اما موقعی که روایت مینمایی خوب وارسی کن تا چیزی را رواینت نمایی که صدق و مفید است تا سودمودیاش به عووان آثار خیرت بماند و گفتهی شاعر به همین معوی است: میکنننوش بهنننر ورق کنننه خنننوانی تنننننا معونننننی آن تمنننننام داننننننی ینننک دسنننته گنننل دمننناغ پنننرور از خنننر منننن صننند گیننناه بهتنننر کننم گننوی و گازیننده گننوی چننون دار تننا زاننندک تننو جهننان شننود پاننر کتابهای بسیاری که یحیی بن معین بعد از خود به یادگار گذاشت: و عادت یحیی بن معین این بود که اگر به حج میرفت اول به مدیوهی مووره میرفت و از مدیوه احرام به حج میبسنت و هر وقت که از حج برمیگشت از مکهی مکرمه به مدیوهی مووره میآمد و از مدیوه به شهر خود باز میآمد و موقعی که به سال 022 هجری قمری به قصد حج آمد در اواخر ذیقعدهی همین سال به مدیوه داخل شد و در مدیوه بیمار شد و در بیست و سوم ذیقعده وفات یافت. و مردم به همدیگر گفتودکه یحیی بن معین وفات یافته است.»بونی هاشنم«همنان سنریری کنه رسول اهلل ص بر آن شسته شده بود بیرون آوردند و یحیی بن معین بر همان سریر شسته شد و مردم بر او نماز خواندند و در مقبرهی بقیع مدیوه به خاک سپرده شد و مردم میگفتود که این کسی بود که نمیگذاشت دروغ را به پیغمبر ص نسبت دهود. بیان مسألهای که میان يحیی بن معین و شیخ او محمد بن الفضل پیش آمد: در این که یحیی بن معین این حدیث را از شیخش محمد بن الف ل گرفته است چود فایدهی گرانبها است از این جهنت که یحیی به معین که قسمتی از شرح حالش را در شرح زندگیاش خواندیم از شیخش محمد بن الف نل سروسنی بصنری مال ق به عارم خواست تا این حدیث را همین که نزد شیخش نشست برایش روایت نماید هوگامی کنه محمند بنن الف نل شروع کرد به روایت حدیث و گفت: حدثوا حماد بن سلمه یحیی بن معین گفت: اگر حدیث را از کتاب رواینت میکنردی خوب بود. و قصد یحیی این بود که زیادت اعتماد بر این حدیث برایش حاصل شود و گرنه محمند بنن الف نل در حندیث حافظ و مورد اعتماد و معرود به راستی بود و لیکن یحیی میخواست زیادت اعتماد به دست آورد.

26 21 و پیش از این که مدارس ساخته شود عادت محدثین در قرن پوجم هجری این بود کنه شنیخ در مسنجد بنه شناگردانش درس حدیث میداد و هرگاه مسجد جا نداشت و کوچک بود در محلی که میدان وسیعی بود درس میداد و هرگاه عندهی طالب اندک بود جلو د ر خانهاش به طالب درس میداد و محمد بن الف ل بنه یحینی بنن معنین جلنو در خاننهاش درس میداد. موقعی که محمد بن الف ل برخاست تا داخل خانه برود و کتاب خود را بیاورد و از روی کتاب به یحینی بنن معنین درس بدهد یحیی بن معین ترسید که در این مدتی که محمد بن الف ل به داخل خانهاش میرود ممکنن اسنت منوانعی رخ دهد و نتواند برگردد و از درس حدیث محروم بماند این بود که محمد بن الف ل کامال بنر نخاسنته بنود کنه یحینی دامنن جامهی او را گرفت پیش از این که برود و کتاب را از داخل خانه بیناورد و منانع از رفتنوش بنه داخنل خاننه شند و از او خواست تا حدیث را از حفظ درس دهد و به او گفت: از حفظ درسم بده که میترسم تو را مالقنات نکنوم بنرای اینن کنه زندگی دارای اسبابی است که عمر را قطع میکوود روی این اصل میترسم میان من و تو موانعی پیش آیند کنه همندیگر را نبیویم محمد بن الف ل اول از حفظ درس حدیث را گفت و بعد به داخل خانه رفت و کتاب را آورد و دوباره از روی کتاب همان حدیث را به وی درس داد. این واقعه به ما میفهماند که یحیی بن معین چقدر حریص بر وقت بود و چقدر بر تحصیل علم محافظت داشت و چقدر پرهیز میکرد از وقت به وقت کردن در تقیید علم و موتهای کوشش خود را در استفاده از علم و نگهداشتن خویش از آنچه ناگهان زندگی را قطع مینماید به کار میبرد و به همین واقعهی کوچک دانستیم که یحینی بنن معین تا چه حد در حفظ وقت و زمان میکوشید و دانستیم که او از راه اغتوام فرصت و حفظ وقت توانسته بود یک میلینون حدیث را بوویسد و در شهرها برود و از شیوخ بسیار بشوود و آنچه شویده است بنه هزارهنا محند و طالن علنم حندیث بیاموزد. و یحیی بن معین در این زمیوه توها نبود بلکه امام علی بن مدیوی و امام احمد بن حوبل و امام بخاری و امام مسلم و امام ابوداود و امام ترمذی و امام نسائی و امثالشان همه مانود یحیی بن معین بودند. و این که گفتیم یحیی بن معین یک میلیون حدیث نوشت قصد از آن نوشتن به طریق مختلف است و نوشتن یک حدیث به چود بار است که هر بار یک نوع استفاده از حدیث بوماید چوانکه امام بخاری یک حدیث را چودین بار تکرار میکود هر باری برای مطلبی. و امام جالل الدین سیوطی در کتاب عظیم خود یکصد هزار حدیث جمع نموده و مراجع خنود را ینادآور شده است و هووز کسی نیامده است که آن را به دویست هزار حدیث برساند چه رسد به یک میلیون. از این رو وقتی گفتنه میشود کتاب خود را از میان شش صد هزار حدیث تألیف نموده به معوی طاراق حدیث است که یک حدیث از چود طرینق روایت شده و به معوی تکرار یک حدیث است که در چود مورد از آن اقتباس شده است. حرص جاحظ و فتح بن خاقان و اسماعیل قاضی بر علم: خطی بغدادی در کتاب خود»تقیید العلم«از ابی العباس ماب ر د روایت نمود که مبرد فرمود: کسی را حریصتر بر علنم از سه کس ندیدم: عمرو بن بحر جاحظ امام اهل ادب که به سال 422 تولد یافت و به سال 011 وفات یافت.